در ادامه بحث، تعداد ديگري از علل ايجاد ناباروري در مردان و روشهاي تشخيص و درمان آنها را مورد بررسي قرار خواهيم داد.
* انسداد مجراي توليد مثل
* فقدان مادرزادي وازدفران (لولـه انتقال اسپرم)
* وازكتومي (بستن لولـهها)
* مشكلات سيستم ايمني در ارتباط با اسپرم
* انسداد مجراي توليد مثل
اگر راه ارتباطي بيضهها و آلت تناسلي مردانه مسدود شود، هيچ اسپرمي در مايع مني ديده نخواهد شد (آزواسپرمي انسدادي). اين انسداد ممكن است در نتيجه عفونت (سوزاك، كلاميديا، فيلاريازيس، سل، جراحي ترميم فتق و يا هيدروسل (تجمع مايع در بيضه) ايجاد شده باشد. براي حل اين معضل نياز به انجام عمل جراحي ميكروسكوپي طولاني و پيچيدهاي به نام VEA
(vasoepididymal anastomosis) است كه در حدود 2 تا 3 ساعت به طول ميانجامد. از آنجاييكه لولـهها و مجاري توليدمثل بسيار ظريف و حساس هستند، اين عمل جراحي تخصصي ميبايد توسط جراح بسيار با تجربه به كمك ميكروسكوپ انجام شود.
اين عمل از نظر تكنيكي مشكل و پيچيده است، چون ميبايد تحت درشتنمايي بالايي انجام شود. در طي آن، جراح تلاش ميكند محل انسداد را از ميان بردارد تا اسپرم به آلت تناسلي مرد برسد.
به علل مختلفي كه در ذيل به آنها اشاره خواهد شد، نتايج اين عمل جراحي ممكن است اميدبخش نباشد:
ـ به علت مشكلات تكنيكي و اندازه بسيار كوچك لولـهها و مجاري، اغلب عمل رفع انسداد موفق نبوده و شمارش اسپرم در حد صفر باقي ميماند. ميزان موفقيت جراحي در بيشتر بيماران در حدود 50% است (منظور مشاهده اسپرم در مايع مني پس از عمل جراحي است).
ـ اسپرم بدست آمده بعد از اين جراحي نيز اغلب از جهت كيفيت ضعيف بوده و تنها در 25% بيماران قابليت ايجاد حاملگي دارند.
از آنجاييكه اين اسپرمها فرصت كافي جهت توقف در اپيديديم (جايي كه عمل بلوغ اسپرم در آن صورت ميگيرد) را ندارند، بطور كامل، بالغ و متحرك نخواهند شد.
ـ به علت اعمال فشار زياد و طولاني در طي عمل، ممكن است آسيب ثانويهاي به اپيديديم و مجاري وارد آمده و موجب انسداد و نشتيهاي متعددي شود كه ميزان موفقيت عمل جراحي را باز هم كاهش ميدهد.
ـ به علت آسيب وارد آمده بر لايه فعال اپيديديم (در نتيجة عفونت يا فشار زياد) ممكن است اين لايه به طور مؤثر عمل نكند و در نتيجه اسپرمها بطور كامل بالغ نشوند.
در مجموع بالاترين حد موفقيت در اولين عمل جراحي است و عمل مجدد اغلب، سودمند نخواهد بود.
* فقدان مادرزادي وازدفران (لولـه انتقال اسپرم)
در گذشته درمان متداول در بيماران فاقد وازدفران (مشكلي كه با آن متولد ميشوند اما مدتها بعد تشخيص داده ميشود)، ايجاد يك كيسه در طي عمل جراحي بود كه اپيديديم به آن باز ميشد.
به اين كيسه «اسپرماتوسل» گفته ميشد و اسپرمها توسط سرنگ از آن بيرون كشيده شده و براي لقاح مصنوعي به كار ميرفت. اگر چه ميزان ايجاد حاملگي اندك بود.
تكنيك PESA (كشيدن اسپرم از اپيديديم از طريق پوست) با ICSI (تزريق يك اسپرم به داخل يك تخمك)، انقلابي در درمان اين مردان ايجاد كرد و براي بسياري از آنها امكان ايجاد باروري را فراهم نمود.
* وازكتومي (بستن لولـهها)
مردان، اغلب وقتي كه تعداد فرزندان خود را كافي ميدانند از طريق اين عمل جراحي خود را عقيم ميكنند. در طي اين عمل جراحي ايمن و آسان، وازدفران (لولـه عبور اسپرم) بريده شده و دو انتهاي آن گره زده ميشود تا جلوي عبور اسپرم گرفته شود.
پس از اين عمل جراحي، انزال مرد بطور طبيعي صورت ميگيرد ولي در مايع مني اسپرمي وجود نخواهد داشت. اگر تصميم مرد پس از انجام اين عمل عوض شده و باز هم بخواهد بچهدار شود، تنها با جراحي ميكروسكوپي ميتوان انتهاي قطع شده و از دفران را به همديگر وصل نمود تا اسپرم به مايع مني برسد. اين عمل جراحي «وازووازوستومي» يا«VVA» ناميده ميشود كه عمل گراني بوده و تعداد معدودي از پزشكان جهت انجام آن دوره ديدهاند و موفقيت آن نيز قابل تضمين نيست. بهترين نتايج در زماني حاصل ميشود كه عمل جراحي «وازووازوستومي» در فاصلهاي كمتر از پنج سال از انجام وازكتومي صورت پذيرد، يعني قبل از آنكه آنتيباديها بر عليه اسپرم تشكيل شوند. جراحان موفق، ميزان باروري پس از انجام اين تكنيك جراحي ميكروسكوپي دقيق را تا حد 80% گزارش كردهاند.
* مشكلات سيستم ايمني در ارتباط با اسپرم
اگر در مورد واريكوسل و نقش آن در ايجاد ناباروري اختلاف نظر هست، در مورد اختلالات ايمونولوژيك اسپرم و نقش آن اين اختلاف به مراتب بيشتر است. اين عرصه در علم پزشكي از جايگاه نويني برخوردار بوده و سؤالات زيادي در اين زمينه وجود دارد كه هنوز پاسخ آنها را نميدانيم! به دلايل متعدد، سيستم ايمني فرد ممكن است بر عليه اسپرم فعال شده بطوريكه مرد ميتواند بر عليه اسپرم خودش و يا زن بر ضداسپرم شوهرش آنتيبادي بسازد. در اين حالت مكانيسم دفاعي بدن اسپرم خودي را از بين برده و يا مخاط گردن رحم اين كار را ميكند، در اين حالت اسپرم، به عنوان يك باكتري يا ويروس بيگانه بر عليه بدن شناسائي ميشود. اين حالت پس از مشكلات التهابي، صدمات به بيضهها، جراحي، عفونت يا انسداد مجاري (مثل وازكتومي) ممكن است ايجاد شود.