شايعترين علت ناباروري مردان, كمبود تعداد اسپرمهاست و شايعترين علت اين كمبود عوامل ناشناخته (Idiopathic) است يعني عللي كه هنوز با استفاده از تكنيكهاي موجود قادر به شناسايي آنها نميباشيم. اگر چه اين مسأله يكي از مشكلات پزشكان و بيماران در درمان ناباروري است و گاه حتي موجب نااميدي آنها نيز ميشود اما آگاهي كامل از ساير علل شناختهشده و نكات مربوط به آنها براي بيماران بسيار مفيد ميباشد.
در اين مقاله به اجمال اين علل مورد بررسي قرار خواهند گرفت.
* واريكوسل
يكي از شايعترين علل شناختهشده كمبود اسپرم, واريكوسل است. واريكوسل عبارت است از رگهاي واريسي متورم كه عمدتاً در بيضة چپ ديده ميشود.
اين حالت به علت جمعشدن خون در عروق بيضه و به دنبال عدم كاركرد مناسب دريچههاي وريدي ايجاد ميشود.
مكانيسم دقيق ناباروري ناشي از واريكوسل ناشناخته است, شايد تجمع خون باعث گرمتر شدن بيضه و اختلال در توليد اسپرم شود يا حوضچههاي خوني ايجادشده و لبريز از هورمونهاي غيرطبيعي و متابوليتها، مسير طبيعي ساخت اسپرم در بيضه را تغيير ميدهند. ميزان تأثير واريكوسل برروي شمارش اسپرم در افراد مختلف, متفاوت است.
يعني واريكوسل ميتواند در برخي از افراد بر تعداد اسپرمها هيچ تأثيري نداشته باشد و در مقابل در برخي ديگر با كاهش قابل توجه و واضح تعداد اسپرمها همراه باشد (طيفي از تغييرات). همچنين واريكوسل ممكن است باعث آسيب تدريجي در وند توليد اسپرم شود.
* تشخيص واريكوسل چگونه انجام ميشود؟
پزشك بيمار را در حالت ايستاده قرار داده و طناب اسپرماتيك را لمس ميكند (طنابي كه به نظر ميرسد بيضهها از آن آويزان شدهاند). از بيمار ميخواهد كه سرفه كند و در اين حالت واريكوسل مانند يك دسته كرم در زير دست لمس ميشود. اين حالت (ورم كردن) به صورت متناوب ايجاد ميشود.
* بهترين راه تأييد تشخيص, استفاده از تست داپلر (Doppler) ميباشد. در اين تكنيك يك ميلة كوچك به شكل قلم برروي طناب اسپرماتيك قرار داده ميشود كه امواج صوتي عروق خوني را گرفته و با تقويت آن, جريان خون را اندازهگيري نموده و ميزان آن را به صورت نمودارهاي ميلهاي شكلي نشان ميدهد. بيماران مبتلا به واريكوسل دچار نقص بازگشت جريان خون در طي سرفهكردن ميباشند كه به صورت امواج بلند ميلهاي نشان داده ميشود.
آزمايشات ديگري كه به صورت نه چندان شايع جهت تأييد تشخيص واريكوسل بكار ميروند عبارتند از:
سونوگرافي داپلر، ونوگرام (يك نوع تصويربرداري مخصوص با اشعه X) و ترموگرام.
* موارد اختلاف نظر در مورد واريكوسل كدام است؟
اكثر پزشكان هنوز كاملاً مطمئن نيستند كه آيا واريكوسل موجب كاهش تعداد اسپرم ميشود يا خير؟ با كمال تعجب تنها مردان مبتلا به واريكوسل مشكل ناباروري دارند.
بنابراين تعداد زيادي از مرداني كه حتي واريكوسلهاي بزرگي دارند, شمارش اسپرم آنها طبيعي و در حد بسيار خوبي است و به همين دليل تأييد رابطه بين علت (واريكوسل) و معلول (تعداد كم اسپرم) مشكل است. اين بدان معنا است كه درمان جراحي واريكوسل ممكن است در بهبود شمارش اسپرم نقشي نداشته باشد. با اين وجود, اين سؤال باقي ميماند كه اگر واريكوسل علت اين مشكل نباشد, چگونه رفع آن در درمان ناباروري كمككننده خواهد بود؟ در حقيقت مقايسه درمان جراحي واريكوسل با عدم درمان آن در مردان مبتلا به واريكوسل با شمارش پايين اسپرم, در مطالعات مداخله اي كنترل شده, نشان داده است كه ميزان حاملگي در هر دو گروه يكسان است. بنابراين به نظر نميرسد كه درمان يا عدم درمان واريكوسل در بهبود شمارش اسپرم چندان مؤثر باشد!
هنوز هم واريكوسل را در مردان نابارور ترميم ميكنند, گويي انجام اين عمل بر اساس ضربالمثلي است كه ميگويد:انجام هر كاري بهتر از عدم انجام آن است! به هر حال به ياد داشته باشيد كه درمان جراحي تنها در30% موارد باعث بهبود شمارش و حركات اسپرمها ميشود و ميزان حاملگي بعد از ترميم واريكوسل تنها در حدود 15% افزايش مي يابد.
* از خطرات عمل ترميم واريكوسل عدم بهبود كيفيت اسپرم و نااميدي بيماران در ادامه روشهاي درماني مؤثرتر مانند تكنيكهاي كمك باروري (ART) است. امروزه اكثر متخصصان ناباروري به مردان نابارور مبتلا به واريكوسل توصيه ميكنند به جاي ترميم واريكوسل به فكر انجام IVF باشند.
چهار روش براي ترميم واريكوسل در دسترس ميباشد: جراحي سنتي,جراحي ميكروسكوپي, جراحي لاپاروسكوپي و انسداد با بالون بوسيله راديولوژي.
روش جراحي سنتي,در اين روش برش كوچكي در ناحيه كشاله ران ايجاد ميشود. طناب اسپرماتيك به خارج كيسه بيضه كشيده ميشود و وريدهاي متسع سفت گرهزده ميشوند. اين روش شايعترين متد مورد استفاده است و خطرات آن شامل موارد ذيل است:
* عــــود مـــجدد (حـدود ۲۰٪ موارد):
چون تعداد زيادي از وريدهاي كوچكتر ممكن است تشخيص داده نشده و در طول جراحي ترميم نشوند.
هيدروسل (تجمع مايع در بيضهها): نيز وجود دارد, چون عروق لنفاوي بطور غيرمستقيم به شدت گره ميخورند و در نتيجه مايع بيشتر در آن ناحيه جمع ميشود.
خطر آسيب ناخواسته به شريان بيضوي (تأمينكننده خون بيضهها): شيوع اين خطر حدود ۵٪ است كه در اين صورت عملاً توليد اسپرم كاهش مييابد!
* جــــــراحي ميكروســـــــكوپــي:
روش جديدتري است كه در طي آن جراح با استفاده از يك ميكروسكوپ جراحي, منحصراً وريدهاي متسع شده در طناب اسپرماتيك را گره ميزند.
در اين روش با اطمينان ميتوان شريان بيضوي و مجاري لنفاوي را محافظت نمود, زيرا جراح در يك محدودة كاملاً بزرگ شده و با ديد وسيع جراحي مي كند.
روش انسداد با بالون بوسيله راديولوژي: اين روش چندان شايع نيست. در اين روش به وسيله يك لولـه, بالون از جنس سيليكون تحت راهنمايي اشعه X وارد وريد بيضوي ميشود و سپس بالون داخل وريد باد شده و ثابت ميشود و بدين ترتيب وريدهاي متسع مسدود و واريكوسل درمان ميشود.
* واريكوسل بدون علامت
واريكوسلهاي بسيار كوچكي هستند كه پزشك قادر نيست آنها را لمس كند ولي در آزمايش داپلر تشخيص داده ميشود. به هر حال اينكه آيا تصحيح اين موارد مفيد خواهد بود يا نه هنوز جاي سؤال دارد. بسياري از جراحان, ترميم واريكوسل را با درمان دارويي همراه ميكنند تا با وادار ساختن بيضهها به كار بيشتر, تعداد اسپرمها را افزايش دهند ولي چگونگي تأثير اين روشها هنوز مشخص نيست.
