بررسی نقش معنویت و پیامدهای معنویت در ساختار سازمانی و عملکرد کارکنان
زهراافکاری
چکیده:
با وجود توسعه علم و فناوری در قرن بیست و یکم، یکی از مفاهیمی که نقش تعیین کننده ای در سازمان ها ایفا می کند، معنویت است.معنویت حکم روح در کالبد سازمان است. توسعه و بهره وری سازمان به کارکنان آن و کارائی و صلاحیت کارکنان به میزان معنویت، آنان بستگی دارد. معنویت اسباب پیشرفت،عامل موفقیت،پیروزی،ارتقای توان و استقامت،همبستگی و سعادت انسان است. از این رو لازم است زمینه های رشد آن در سازمان ها بررسی و بیش از بیش آشکار گردد. مقاله حاضر با هدف شناسایی زمینه های موثر بر رشد معنویت منابع انسانی سازمان تهیه شده و بر آن است ابتدا معنویت را تعریف کند و سپس بسترهای رشد معنویت در منابع انسانی را به تصویر بکشد.
واژگان کلیدی: معنویت، منابع انسانی،سازمان، ابعاد سازمان
در دهه های گذشته شاهد تغییر در ماهیت کار و محیط کاری بوده ایم، این روند موجب ایجاد محیط های کاری نامطمئن و غیر قابل پیش بینی گشته است.
روندهای جدید در کوچک سازی و ساختار دهی مجدد سازمان ها،تاثیرات منفی بر روحیه و وفاداری کارکنان گذاشته است و بسیاری از کارکنان احساس عدم اطمینان می کنند و مطالعات نشان دهنده افزایش استرس، افزایش غیبت از محیط کار و کاهش رضایت شغلی کارکنان در محیط های کاری است.(Kinjer ski,2006)
نیروی کار جزء مهم ترین ارکان اداری و اجتماعی است و از اهمیت بالایی برخوردار است و اهمیت دادن به آن، اهمیت دادن به ارتقاء عملکرد کاری و بهبود بازده کاری می باشد. از این رو صاحب نظران عوامل موثر بر کار و سازمان ها را از جهات مختلف مورد سنجش قرار داده اند.
از اوایل 1990 میلادی که توجه محققان به مقوله معنویت بطور جدی گسترش یافته است، تاکنون بیش از 70 تعریف مختلف پیرامون معنویت در محیط کار ارائه گشته است با این وجود، هیچ گونه اجماع جهانی پیرامون تعریف معنویت در محیط کاری وجود ندارد و تعاریف موجود نیز بعضا متناقض، محدود و مبهم می باشند.
معنویت نردبان سعادت یک جامعه است. جامعه در کنار پیشرفت های مادی، ناگزیر از رشد معنوی است؛ چرا که تاکید صرف مادیات، منجر به رشد تک بعدی شده و خلا معنوی حاصل می شود.
معنویت در لغت به معنی" معنوی بودن" بوده است؛ دهخدا، معنویت را عبارت حقیقی و راست، اصلی و ذاتی، مطلق و باطنی و روحانی در مقابل مادی،صوری و ظاهری یعنی معنایی که بوسیله قلب شناخته می گردد و زبان را در آن بهره ای نیست تعریف کرده است.(دهخدا،1373).
در متون علمی،از معنویت تعاریف مختلفی شده است که به ذکر دو مورد از آن اکتفا میشود. مایر(1990)، معتقد است: معنویت، جست و جوی مداوم برای یافتن معنا و هدف زندگی، درک عمیق و ژرفای ارزش زندگی، وسعت عالم، نیروهای طبیعی و نظام باورهای شخصی است.(مایر،1990،به نقل از رستگار،1385).
امام خمینی(ره) می فرمایند:" معنویت مجموعه صفات و اعمالی است که شور جاذبه قوی و شدید و در عین حال منطقی و صحیح را در انسان بوجود می آورد تا او را در سیر به سوی خدای یگانه و محبوب عالم بطور اعجاب اوری پیش ببرد".(صحیفه امام،ج 16).
از نظر پرفسور الکینز و همکارانش(1998)، معنویت از واژه spiritus به معنای " نقش زندگی" یا "روشی برای بودن " گرفته شده که با آگاهی یافتن از یک بعد غیر مادی بوجود می آید و ارزشهای قابل تشخیص، آن را معین می سازد.
استاد شهید، مرتضی مطهری، معنویت را چیزهائی دانسته که بالاتر از حد حیوانیت و یکی از تفاوت های انسان و حیوان، به معنای ارزش های انسانی یا گرایش های مقدس و گرایش های مقدس و گرایش هایی به حقایق علم و شامل عالم ماورای مادی و فوق حیوانی است.
مقام معظم رهبری(مدظله)، بعد معنوی را شامل روحیه و فکر و اعتقاد و اخلاص می داند(مقام معظم رهبری،19/4/1368).
نیل(1997)، معتقد است قلمرو مدیریت و سازمان نیرویی قدرتمند است که اگر بدرستی اداره و هدایت شود به نظر می رسد ظرفیت لازم را برای منجر شدن به ژرف ترین تشریک مساعی در زمینه های حرفه ای و بروز انسانیت تمام عیار داشته باشد.
معنویت اسباب پیشرفت،باعث شکست قوای شیطانی، پیروزی،بالا بردن توان و استقامت و پایداری نهضت قلمداد شده است.
بلانچارد(2003)؛ می گوید توانمند سازی به معنی قدرت بخشیدن است و این یعنی به افراد کمک کنیم تا احساس اعتماد بنفس خود را بهبود بخشند، بر ناتوانی یا درماندگی خود چیره شوند و در افراد شور و شوق فعالیت ایجاد کرده و انگیزه های درونی آنان را برای انجام دادن وظیفه بسیج کنیم.(بلانچارد،کارلوس،راندولف،2003)
امروزه رشد و توسعه سازمان ها، در گرو میزان کارآمدی، توان، پشتکار، انگیزه و آرامش کارکنان و بطور کلی برخورداری آنها از روحیه معنویت است؛ بسیاری از آنها معنویت را منجی پایداری برای انسانها دانسته اند.
در یک طبقه بندی نسبتا جامع، کریشناکومر و نیک (2002)؛ سه دیدگاه در تعریف معنویت را إحصا نموده اند.
• رویکرد درونگرا(فرا مذهبی): نظریه پردازان این دیدگاه معتقدند که معنویت مفهوم یا اصلی است که از درون افرا سرچشمه می گیرد و چیزی فراتر از قوانین مذهبی است.
• دیدگاه مذهبی: معنویت در محیط کاری برای افراد اتفاق می افتدد که منتسب به دین خاصی هستند و معنویت در محیط کار با مفهوم دین داری و مذهبی بودن است.
• اگزیستانسیالیستی(سکولار): معنویت در محیط کار را می توان در پاسخ به سوالاتی از قبیل" چرا من اینکار را انجام می دهم؟" " معنی کاری که من انجام می دهم چیست؟" جستجو کرد. بر این اساس افرادی که پاسخ این پرسش ها را بیابند احساس معنای بیشتری خواهند داشت و در نتیجه بهره وری و عملکرد انها افزایش می یابد.
فرق دين و معنويت:
واژه دین در فرهنگ آکسفورد به معنای اقرار بشر به نیروی فوق بشری ناظر بویژه خدا یا خدایان مشخص سزاوار تسلیم و پرستش آمده است.(آکسفورد،1993).
علامه طباطبایی بیان می دارد (( عقاید و یک سلسله دستورهای عملی و اخلاقی که پیامبران از طرف خداوند برای راهنمائی و هدایت بشر آورده اند،اعتقاد به این عقاید و انجام این دستورها،سبب سعادت و خوشبختی انسان در دو جهان است)).(علامه طباطبایی،1378)
معنویت بر دو پایه استوار است؛معنویت معرفت و ایمان که هر یک از آنها جایگاه و تاثیر خود را در معنویت انسان دارند.
معرفت؛ مجموعه آگاهی های لازم است که از منابع اسلامی بدست می آید. معرفت دینی،سبب می شود تا راه به درستی شناخته شود و عوامل سد کنننده و انحرافی نتوانندسالک الی الله را به بیراهه بکشانند و از خدا غافل سازد(اداره تبلیغات نمایندگی ولی فقیه در سپاه،1386)
ایمان در واقع باور، آگاهی ها و دانستنی ها و معرفت دینی به قلب است.ان نیرویی است که باورها را در زندگی عینیت می بخشد و به صحنه عمل می آورد ایمان است.
مقام معظم رهبری (22/8/1378) می فرمایند:
دین و معنویت با تعریف قدرت در منطق مادی بسیار متفاوت است. منطق مادی قدرت را در ابزارها و وسایل مشاهده می کنند،در اتم، سلاح شیمیایی و در سلاح میکروبی و وسایل گوناگون پیشرفته مادی، اینها همه قدرت نیست. بخش عمده قدرت در وجود انسان هایی است که می خواهند این قدرت را بکار بیندازند. وقتی مجموعه ای حقانیت دارد و برای حق و آرمان ها و ارزش های والا تلاش و مجاهده می کند و آماده است برای این مجاهدت وجود و امکانات و همه توان خود را بکار گیرد،قدرت واقعی آن جاست.
پیامد معنویت:
بهترین واژه ای که بتواند معنای معنویت و نقش حیاتی آن در زندگی افراد را منعکس کند واژه (وابستگی متقابل) است. افرادی که با سازمان های معنوی تری در ارتباط اند، سودآوری بیشتری مشاهده می کنند.بنابر اظهارات آنان،افراد در چنین سازمان هایی قادرند بخش بیشتری از خود کامل شان را در کار به منصه ظهور برسانند. این افراد می توانند مقدار بیشتری از خلاقیت،احساسات و هوشمندی کامل خود را بکار گیرند. خلاصه،سازمان هایی که معنوی تر انگاشته می شوند،از شرکت کنندگان خود عواید بیشتری کسب می کنند.
اگر معنویت یک تجربه مهم و بنیادی است، چرا مورد توجه جدی و سامان مند قرار نگرفته است؟
برخی از دلایل این بی توجهی عبارتند از:
•اعتقاد کلی بر این است که معنویت برای مطالعه آکادمیکی جدی،پدیده ای بسیار لطیف، بسیار مهم و بسیار بد شکل یافته است؛ از این رو، تعریف آن مشکل است و تقریبا مطالعه و بررسی آن ناممکن.
•حتی مطالعه اندکی که مراکز آکادمیکی معتبر در زمینه معنویت محیط کار انجام داده اند، نوشته های آنان بجای اینکه از منظر پژوهشی انتقادی باشد، بیشتر بر خواسته از دل است. آنان معنویت را بدون حمایت شواهد می ستایند، این بدین معنی نیست که نسبت به نوشته هایی که از طریق دل بوجود آمده مخالفت می شود؛ نوشته هایی که بیش از حد آکادمیکی هستند،کسل کننده اند و از این رو، قادر نیستند افراد را عمیقا تحت تاثیر قرار دهند.آنچه با آن مخالفت می کنند.
معنویت، بر خلاف دین که سازمان یافته و دسته جمعی است، کاملا انفرادی و شخصی است. برای رسیدن به معنویت، دینی بودن اجباری نیست. برخی از افراد بسیار معنوی، حداقل در معنای مرسوم آن دینی، نیستند. آنان اخیرا نسبت به دین بی توجه شده اند، هر چند احتمالا در گذشته به ان التفات داشته اند.
معنویت احساس بهم وابستگی متقابل و با هم در تماس بودن است؛ بنابر این معنویت اظهار احساسات یک فرد است.
معنویت نباید بعنوان یک موضوع قانونی برای مطالعه مورد غفلت قرار گیرد و نظریه های کنونی عنویت و تاثیرات آن را مورد بررسی قرار نمی دهند و برخی از این مدل ها ممکن است اغوا کننده و ناقص باشند.فرهنگ سازمانی باید فضایی برای بیان معنوی ایجاد نماید که خود ممکن است بسیاری از اشکال را بدنبال داشته باشد و منجر به مزایایی نظیر محیط کار بهتر، کیفیت بالاتر، محصولات و خدمات و نیروی کار را می شود.
یک مطالعه(Mitroff and Denton,1999a)که چه احساسی آمریکایی ها در مورد معنویت در محیط کار دارند و همچنین چندین کتاب مشهور پیرامون مدیریت و رهبری معنوی به چاپ رسیده و بسیاری از نویسندگان(هال،1996،گربر و جانسون،2004)عواملی را که در ایجاد معنویت در محیط های کاری آمریکا دست به دست هم داده اند بررسی نموده اند و ثانیا؛ یک محیط کاری با قومیت های متعدد و بینش های جدیدی را برای محیط های کاری به ارمغان آورده است.ثالثا؛ پیشنهاد کردند که معنویت یک نیاز حیاتی بشری است و قطعا نباید قسمتی از فرهنگ سازمانی باشد.آخر اینکه سازمان هایی پی برده اند که آنها می توانند از طریق برآورده ساختن نیازهای اعضاء خود و فراهم ساختن این امکا رای آنها که معنویت خود را ابراز نمایند موفق تر باشند.(آرنولد الیوریا)
از دیدگاه شهید مطهری هر اندازه جامعه تکامل تر گردد نیازهای معنوی ارزش و تقدم بیشتری می یابند و بصورت هدف انسانی در می آیند و نیازهای مادی را تحت الشعاع قرار داده و در حد وسیله تنزل می دهند.
بعبارت روشن تر،هرچه دغدغه های فرد از نیازهای زیستی به سمت نیازهای ارزش های وجود و تعالی بیشتر شود، حالات معنوی در او بیشتر و عمیق تر است.
نقش معنویت در کارایی کارکنان؛ همه انسانها در زندگی فردی و فعلی خود نیازمند معنویت هستند؛لیکن هر چه فرد در موقعیت اجتماعی و یا سازمانی بالاتری قرار داشته باشد باید از معنویت بیشتری برخوردار باشند.
چارچوب نظری تحقیق:
روش شناسی تحقیق:
در تحقیق حاضر برای سنجش معنویت محیط کاری در کارکنان سازمان برق شهر تهان صورت پذیرفت که 100 کارمند را بصورت تصادفی انتخاب نمودیم و از طریق مصاحبه میزان معنویت کارکنان را بررسی نمودیم که نتایج آن به شرح ذیل می باشد.
براساس مصاحبه ای که از مصاحبه شوندگان شد از آنان پرسیده شد که چه چیزی بیشترین معنی و هدف را به شغلشان می دهد، که میانگین پاسخ های آنان اینگونه بود؛
-مرتبط بودن با یک سازمان خوب یا یک سازمان اخلاقی
-کار جالب
-کسب درآمد
-داشتن همکار خوب
- خدمت به نسل آینده
بنابر مصاحبه هایی که با کارکنان صورت گرفت بیشتر مصاحبه شوندگان یا فاقد احساسات قوی در محیط کارر بودند یا اصلا آنرا تجربه نکرده اند.
تقریبا40% از شرکت کنندگان در مورد دین و معنویت دیدگاه مثبتی نداشتند، درصد کمی تقریبا2% دیدگاه مثبت به دین و دیدگاه منفی به معنویت داشتند و حدودا 50% دیدگاه مثبت به معنویت و دیدگاه منفی به دین داشته اند و 8% تفاوت منفی به دین و معنویت داشتند.
بحث و نتیجه گیری:
فرهنگ قلب هر سازمان است لازم است ابتدا اعتقادات و سپس اخلاقیات و گرایشها و در نهایت جنبه های رفتاری در سازمان تقویت گردد.
هر چه کارکنان بیشتر در معرض مشاهده، تقلید از رفتارها و افرادی باشند که از نظر معنویت در سطح بالاتری قرار دارند، حالات معنوی در بین آنها بیشتر ظهور و بروز می کند. علاوه بر این ائمه معصومین(علیهم السلام) انسان های کاملی هستند که منش و رفتار آنها، الگوی تمام نمایی برای عموم مسلمانان و خصوصا اندیشمندان آنها است. لازم است احادیث آنها بصورت شکیل در معرض دید کارکنان قرار گیرد و سیره عملی به آنان آموزش داده شود.
یکی از مسائلی که می تواند در ترویج معنویت و پایه ریزی آن در سازمان ها نقش داشته باشد،ایجاد فضای مطلوب آموزشی و عقیدتی از طریق پرسنل و کاد اداری، از آنجایی که اسلام به زیبایی اهمیت می دهد نظم و هنر را در کار خود بکار گیرید تا هر قشری را از هر فرهنگی جذب معنویت نمائید زیرا محیط مناسب و دارای امنیت افراد را به تقلید از یکدیگر ترغیب می نماید.
منابع و ماخذ:
-اداره تبلیغات نمایندگی ولی فقیه سپاه(1386)، معنویت، تهران: اداره تبلیغات نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
- طباطبایی، سید محمد حسین(1378). شیعه در اسلام. تهران. دفتر انتشارات اسلامی.
- رستگار، عباسعلی(1385). ارائه و تبیین مدل انگیزشی مبتنی بر معنویت: مطالعه موردی دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران،دانشکده مدیریت.
-بختیاری،حسن.بررسی میزان تاثیر معنویت بر توانمند سازی مدیران؛مجله علوم انسانی دانشگاه امام حسین(ع)، مدیریت اسلامی(10)، سال 18، شماره پیاپی 80.
- صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی.تهران؛موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،چاپ اول1378.
-دهخدا، علی اکبر(1373).لغت نامه دهخدا. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- طباطبایی،محمد حسین. معنویت تشیع. انتشارات تشیع.
-Blanchard, K.H., Carlos, J.P and Randolph, A.(2003). Empowerment take more than on minute. Son Francisco:BarretKoehler
-Arnold Oliveria. The place of spirituality in organizational therapy.Electronic Journal of business Ethlies and organization studies.
-Kinjerski,Val, and skrypnek, Berna J.(b).(2006).conditions that foster Employee spirit at work ,Leadership and organization Development Journal,27,280-295
